قاصدک

بر پایه متون تاریخی و حدیثی - که بخشی از آنها گذشت - بی‏تردید، امام علی‏علیه السلام از شهادت خود خبر داشت، تاریخ آن را می‏دانست و قاتل خود را نیز می‏شناخت، و حتی برخی از خواصّ آن حضرت نیز از این جریان مطّلع بودند.[1] از این‏رو، این پرسش قابل طرح است که: چرا امام‏علیه السلام خود را در معرض کشته شدن قرار داد؟ آیا او مکلّف نبود که از قتل خود پیشگیری کند، تا امّت اسلامی از برکات وجود او بیشتر بهره ببرند؟ و آیا رفتن امام‏علیه السلام به مسجد در شبی که می‏داند ترور خواهد شد، افکندن نفس در مهلکه نیست؟

این پرسش درباره سایر امامان از اهل بیت‏علیهم السلام نیز وجود دارد که: اگر آنان از چگونگی شهادت خود خبر داشتند، چرا از آن پیشگیری نمی‏کردند؟

مبادی علم امام

پیش از آن که به پاسخ پرسش‏های مذکور بپردازیم، لازم است به سؤال دیگری جواب دهیم که: اصولاً ائمه‏علیهم السلام از کجا می‏دانستند که چگونه شهید می‏شوند؟

پاسخ تفصیلی این پرسش را در کتاب أهل البیت فی الکتاب والسنة تحت عنوان: «مبادی علومهم» آورده‏ایم و پاسخ اجمالی آن این است که مبادیِ دانش‏های متنوّع و گسترده اهل بیت‏علیهم السلام عبارت است از: آموزش پیامبر اسلام (که از طریق امام علی‏علیه السلام به همه آنان منتقل شده است)، کتب انبیای الهی، کتاب امام علی‏علیه السلام، مصحف فاطمه‏علیها السلام، کتاب جَفْر، کتاب جامعه، و الهام.[2]

و بر اساس متونی که در فصل چهارم همان بخش آورده‏ایم، امامان اهل‏بیت، از طرقی که بدانها اشارت رفت، آنچه را که می‏خواستند بدانند، می‏دانستند.

برای توجیه پیشگیری نکردن امامان از شهادت خود (با این‏که از آن مطّلع بودند)، پاسخ‏های متعددی ارائه شده است که می‏توان گفت اصلی‏ترین آنها بدین‏شرح است:

عدم علم تفصیلی

پاسخ نخست این‏که هر چند اهل بیت‏علیهم السلام اجمالاً می‏دانستند چگونه شهید می‏شوند، امّا علم تفصیلی به این موضوع نداشتند، هرچند سبب عدم علم تفصیلی آنان، عدم خواست آنان باشد.

این پاسخ برخلاف ظاهر روایاتی است که دلالت دارد ائمه‏علیه السلام به تفصیل از جریان شهادت خود خبر داشتند و لااقل در مورد شخص امام علی‏علیه السلام با آن همه متون تاریخی و حدیثی که بخشی از آن ملاحظه شد، این توجیهْ قابل قبول نیست و شگفت از مرحوم شیخ مفید که می‏فرماید: «این‏که امام، به وقت شهادت خویش علم داشته باشد، حدیثی که بر این علم دلالت کند وجود ندارد»!

عدم علم در هنگام تحقّق تقدیر الهی

پاسخ دوم این است که امامان‏علیهم السلام به تفصیل، جریان شهادت خود را می‏دانند؛ امّا در هنگامی که طبق تقدیر قطعی الهی باید شهید شوند، آن علم و اطّلاع از آنان سلب می‏گردد.

روایتی از امام رضاعلیه السلام نقل شده که بنا بر یک احتمال می‏تواند مؤیّد این پاسخ باشد:

حسن بن جهم گوید: به حضرت رضاعلیه السلام گفتم: امیر مؤمنان، قاتل خود و شبی را که در آن به شهادت می‏رسد و جایی را که در آن کشته می‏شود، می‏دانست و سخن آن حضرت - وقتی صیحه اردک‏ها را در خانه شنید - که: «صیحه کنندگانی‏اند که در پی آنها نوحه‏گران‏اند» و سخن اُم کلثوم به آن حضرت که: «کاش نماز را امشب داخل خانه بخوانی و به دیگری دستور دهی که با مردم نماز بخواند» و امتناع آن حضرت، و ورود و خروج مکرّر او در آن شب بدون سلاح، در حالی که می‏دانست ابن ملجم ملعون او را با شمشیر می‏کشد، همه اینها از دلایلی است که آن حضرت نمی‏بایست خود را در معرض قرار می‏داد.

ایشان فرمود: «اینها بود؛ ولی آن حضرت در آن شبْ مخیّر شده بود که تقدیر خدای متعال را محقّق سازد».[3]

در برخی از نسخه‏های مصدر این حدیث، به جای کلمه «خُیر (مخیر شده بود)» «حُیّر (متحیّر شده بود)» آمده است. بنابراین، احتمال سخن امام‏علیه السلام، به‏روشنی دلالت دارد که برای امام‏علیه السلام در آن لحظه حالتی پیش آمد که تکلیفی برای پیشگیری از قتل خود نداشت تا تقدیر الهی جریان یابد.

امام، مکلّف است شهادت را انتخاب کند

بی‏تردید، تقدیر شهادت برای امام‏علیه السلام براساس حکمت بالغه الهی است و مصالح ملزمه‏ای دارد که باید تحقق پیدا کند. از این‏رو، امام‏علیه السلام نه تنها نباید از آن پیشگیری نماید؛ بلکه با این‏که دقیقاً می‏داند چگونه شهید می‏شود، باید شهادت را انتخاب کند، و انتخاب شهادت با علم به وقت و چگونگی آن، فضیلتی است که جز پیشوایان بزرگ الهی و خواص اصحاب آنان، آن را برنمی‏تابند.

هر چند ندیدم کسی این پاسخ را ارائه کرده باشد؛ امّا به‏نظر می‏رسد که این بهترین سخن در توجیه پیشگیری نکردن امامان اهل بیت‏علیهم السلام از شهادت خود با علم به چگونگی آن است که با دلایل عقلی و نقلی[4] نیز تأیید می‏شود. اکنون متن پاسخ شیخ مفید و علّامه طباطبایی - رضوان اللَّه تعالی علیهما - را برای مزید اطلاع پژوهشگران در این‏جا می‏آوریم.

پاسخ شیخ مفید

علّامه مجلسی روایت کرده است که: در کتاب المسائل العُکبَریة از شیخ مفید سؤال شده است: نزد ما اجماعی است که امام می‏داند چه خواهد شد. پس چرا امیر مؤمنان به مسجد رفت، با آن‏که می‏دانست کشته می‏شود و قاتل و زمان کشته شدن را هم می‏دانست؟ و چرا حسین بن علی‏علیهما السلام به کوفه رفت، با آن‏که می‏دانست آنان یاری‏اش نمی‏کنند و او در این سفر کشته می‏شود؟ و چرا وقتی محاصره‏اش کردند و می‏دانست که آب را به روی او بسته‏اند و اگر چند ذراع زمین را حفر کند، آب می‏جوشد، ولی زمین را نکَند و به ضرر خویش کمک کرد تا از تشنگی جان باخت؟ و چرا امام حسن‏علیه السلام با معاویه قرار داد بست و حکومت را به او سپرد، با آن‏که می‏دانست او پیمان می‏شکند و به عهد خود وفا نمی‏کند و شیعیان پدرش را می‏کشد؟

شیخ مفید جواب داد: امّا پاسخ این‏که «امام می‏داند چه پیش خواهد آمد»، اجماع ما بر خلاف آن است و چنین سخنی مورد اجماع شیعه نیست. اجماع شیعه بر این است که امام، حکم هر چه را پیش آید، می‏داند، نه آن‏که به خودِ پیشامدها دانا باشد و به نحو تفصیل و جزئی بر آنها آگاه باشد. این نکته، اصلی را که همه آن سؤال‏ها را بر آن استوار کرده، ساقط می‏کند. منعی نمی‏بینیم که امام، با آگاهی یافتن از طریق خدای تعالی بعضی از حوادث را بداند؛ ولی این سخن که او همه آنچه را خواهد شد، می‏داند، به این اطلاق، قبول نداریم و گوینده‏اش را بر صواب نمی‏دانیم، چرا که ادّعایی بدون دلیل است.

سخن این‏که امیر مؤمنان، قاتل و زمان شهادتش را می‏دانست، خبرهای متعددی آمده که او فی الجمله می‏دانست که کشته خواهد شد و نیز قاتلش را به طور مشخّص می‏شناخت، امّا این‏که زمان شهادتش را بداند، دلیلی بر آن نیست و اگر هم باشد، لازمه‏اش آن نخواهد بود که اعتراض‏کنندگان می‏پندارند. بعید نیست که خداوند متعالْ او را متعبّد ساخته بوده است که بر شهادتْ صبر کند و آماده مرگ باشد، تا بدین وسیله او را به درجات والایی برساند که جز با شهادت نمی‏رسد و نیز می‏دانست که با این کار، اطاعت خدا می‏کند؛ اطاعتی که اگر به جز آن هم مکلّف می‏شد، آن را رد نمی‏کرد و امیر مؤمنان با این کار، خود را به هلاکت نیفکنده و بر کشته شدن خود کمک نکرده است، کمک کردنی که نزد خردمندان ناپسند است.

امّا «علم امام حسین‏علیه السلام به این‏که کوفیان یاری‏اش نمی‏کنند»، ما یقین به این نداریم، چون نه دلیل عقلی برای آن هست، نه چیزی شنیده شده است. اگر هم علم به آن داشت، پاسخش همان پاسخی است که در مورد علم امیر مؤمنان‏علیه السلام به زمان شهادتش و قاتلش گفتم.

امّا این ادعای او که ما (شیعیان) می‏گوییم: «حسین‏علیه السلام جای آب را می‏دانست و می‏توانست آب تهیه کند»، ما چنین نمی‏گوییم و در هیچ روایتی هم چنین نیامده است. به‏علاوه، آب طلبیدن و تلاش امام‏علیه السلام برای تهیه آب، برخلاف آن حکم می‏کند و اگر ثابت شود که او بر جای آب آگاه بود، باز هم عقلاً ممنوع نیست که وی متعبّد و مکلّف به ترک تلاش برای آب طلبیدن بوده است، از آن رو که جلوگیری شده بود، همان‏گونه که درباره امیر مؤمنان یاد کردیم، جز آن‏که ظاهر حال، برخلاف آن است، آن‏سان که پیش‏تر گفتیم.

سخن درباره علم امام حسن‏علیه السلام به سرانجامِ سپردن حکومت به معاویه، برخلاف آن‏است که گذشت. در روایت است که او به فرجام کار آگاه بود و شاهد حال هم گواه آن است، جز آن‏که وی با آن کار، جلوی شتاب در کشته شدن خود و تسلیم شدن یارانش را به معاویه گرفت و لطفی در آن بود که وی تا زمان وفاتش زنده بماند و لطفی برای باقی ماندن بسیاری از پیروان، خانواده و فرزندانش بود، و نیز دفع فسادی در دین که می‏توانست از فسادی که با آتش‏بس او پدید آمد، بسی بزرگ‏تر باشد و او داناتر بود که چه کرده است، به همان دلیل که یاد کردیم و جهات آن را بیان کردیم. (پایان کلام شیخ مفید)

علّامه مجلسی می‏افزاید: سیّد مهنّا بن سنان نیز همین سؤال را از علّامه حلّی در مورد امیر مؤمنان پرسید. وی جواب داد که: احتمال دارد او را از وقوع شهادت در آن شب خبر داده بودند؛ ولی نمی‏دانست در چه وقتی از آن شب یا در کجا کشته می‏شود و پاسخ دیگر این‏که تکلیف حضرتش با تکلیف ما متفاوت است. پس جایز است که خون شریف خود را در راه خدای متعال نثار کند، همان گونه که بر مجاهد، واجب است پایداری کند، هر چند مقاومتش به شهادت بینجامد.

پاسخ علّامه طباطبایی

علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایی - رضوان اللَّه تعالی علیه - در این باره می‏فرماید:

امام‏علیه السلام به حقایق جهان هستی، در هرگونه شرایطی وجود داشته باشند، به اذن خدا واقف است، اعم از آنها که تحت حس قرار دارند و آنها که بیرون از دایره حس‏اند، مانند موجودات آسمانی و حوادث گذشته و وقایع آینده. دلیل این مطلب، از راه نقل، روایات متواتری است که در جوامع حدیث شیعه مانند کتاب الکافی و بصائر الدرجات و کتب صدوق و کتاب بحار الأنوار و غیر آنها ضبط شده است.

به موجب این روایات که به حدّ و حصر نمی‏آیند، امام‏علیه السلام از راه موهبت الهی و نه از راه اکتساب، به همه چیز واقف و از همه چیز آگاه است و هر چه را بخواهد به اذن خدا، به ادنی توجّهی می‏داند...

نکته‏ای که باید به سوی آن عطف توجّه کرد، این است که این‏گونه علم موهبتی به موجب ادلّه عقلی و نقلی که آن را اثبات می‏کند، قابل هیچ‏گونه تخلّف نیست و تغیّر نمی‏پذیرد و سر مویی به خطا نمی‏رود و به اصطلاح، علم است به آنچه در لوح محفوظْ ثبت شده و آگاهی است از آنچه قضای حتمی خداوندی به آن تعلّق گرفته است.

همچنین لازمه این مطلب این است که هیچ‏گونه تکلیفی به متعلَّق این‏گونه علم (از آن جهت که متعلَّق این‏گونه علم و حتمی‏الوقوع است) تعلّق نمی‏گیرد و همچنین قصد و طلبی از انسان با او ارتباط پیدا نمی‏کند؛ زیرا تکلیف، همواره از راه امکان به فعل تعلّق می‏گیرد و از راه این‏که فعل و ترکش هر دو در اختیار مکلّف‏اند، فعل یا ترک خواسته می‏شود؛ و امّا از جهت ضروری الوقوع و متعلَّق قضای حتمی بودن آن، محال است مورد تکلیف قرار گیرد. مثلاً صحیح است خدا به بنده خود بفرماید: فلان کاری که فعل و ترک آن برای تو ممکن است و در اختیار توست، بکن؛ ولی محال است بفرماید: فلان کاری را که به موجب مشیّت تکوینی و قضای حتمی من البته تحقق خواهد یافت و برو برگرد ندارد، بکن یا مکن؛ زیرا چنین امر و نهی‏ای لغو و بی‏اثر است.

همچنین انسان می‏تواند امری را که امکان شدن و نشدن دارد، اراده کرده، برای خود مقصد و هدف قرار دهد و برای تحقّق دادن آن به تلاش و کوشش بپردازد؛ ولی هرگز نمی‏تواند امری را که به طور یقین (بی‏تغیّر وتخلّف) و به طور قضای حتمی شدنی است، اراده کند و آن را مقصد خود قرار داده، تعقیب کند؛ زیرا اراده و عدم اراده و قصد و عدم قصد انسان، کم‏ترین تأثیری در امری که به هر حال شدنی است و از آن جهت که شدنی است، ندارد.

از این بیان روشن می‏شود که:

1. این علم موهبتیِ امام‏علیه السلام اثری در اعمال او و ارتباطی با «تکالیف خاصّ» او ندارد و اصولاً هر امر مفروض، از آن جهت که متعلَّق قضای حتمی و حتمی‏الوقوع است، متعلَّق امر یا نهی یا اراده و قصد انسانی نمی‏شود.

آری. متعلَّق قضای حتمی و مشیّت قاطع حق تعالی همان رضا به قضای الهی است، چنان‏که سیدالشهداعلیه السلام در آخرین ساعت زندگی درمیان خاک و خون می‏گفت: «راضی به تقدیر تو و تسلیم فرمان توام، که معبودی جز تو نیست» و همچنین در خطبه‏ای که هنگام بیرون آمدن از مکّه خواند، فرمود: «رضای خدا، رضای ما خاندان است».

2. حتمی بودن فعل انسان از نظر تعلّق قضای الهی منافاتی با اختیاری بودن آن از نظر فعالیت اختیاری انسان ندارد؛ زیرا قضای آسمانی به فعل (با همه چگونگی‏های آن) تعلّق گرفته است، نه به مطلق فعل. مثلاً خداوند خواسته است که انسان فلان فعل اختیاری را به اختیار خود انجام دهد و در این صورت، تحقّق خارجی این فعل اختیاری از آن جهت که متعلَّق خواست خداست، حتمی و غیرقابل اجتناب است و در عین حالْ اختیاری است و نسبت به انسان، صفت امکان دارد.

3. این‏که ظواهر اعمال امام‏علیه السلام را که قابل تطبیق به علل و اسباب ظاهری است، نباید دلیل نداشتن این علم موهبتی و شاهد جهل به واقع گرفت، مانند این‏که گفته شود: اگر سیدالشهداعلیه السلام علم به واقع داشت، چرا مُسلم را به نمایندگی خود به کوفه فرستاد؟ چرا توسط صیداوی نامه به اهل کوفه نوشت؟ چرا خود از مکّه رهسپار کوفه شد؟ چرا خود را به هلاکت انداخت و حال آن‏که خدا می‏فرماید: «وَلَا تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ؛[5] خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید»؟[6]


1- ر. ک: الإرشاد: 322/1، شرح نهج البلاغة: 291/2.
2- ر. ک: اهل بیت در قرآن و حدیث: جلد یکم/بخش چهارم/فصل سوم: مبادی علوم اهل بیت.
3- الکافی: 4/259/1، بحار الأنوار: 47/246/42.
4- روایتی که از حسن بن جهم از امام رضاعلیه السلام نقل شد، بنا بر آن که «لکنّه خیر» خوانده شود، می‏تواند از مؤیّدات این پاسخ باشد.
5- بقره، آیه 195.
6- بررسی‏های اسلامی: 170 - 167.